Hoopbrengers

Stap voor stap uit armoede

“Armoede zit in je hoofd, diep in je hersenen.” Rita Biira, een jonge gedreven dertiger, maakt indringend duidelijk wat armoede en uitzichtloosheid met je doet. “In onze samenleving hoort al een klein meisje dat het niets waard is. Zo bouwt een vrouw nooit zelfvertrouwen op. Het idee dat je iemand bent die zelf kan beslissen, die geen man nodig heeft om mens te zijn, vrouwen hier kunnen het zich nauwelijks voorstellen.”

Als sociaal werkers proberen Rita en haar collega Rogers in zo’n 30 dorpen in het Zuidwesten van Oeganda vrouwen te spreken, en – als het kan- in cursussen rondom weven of riet vlechten (voor het maken van manden) bij elkaar te brengen. ‘Een vrouw kan dan wat bijverdienen, en voor haar gevoel ontwikkelt zij dan eigenwaarde. Ze denkt dan dat ze in de ogen van de man ook waardevoller wordt in het gezin.  En zo misschien het geweld of de miskenning afneemt. Dat doet armoede met je: je bent als vrouw al verantwoordelijk voor het inkomen en voor al het werk en de kinderen. En toch denk je dat je nog meer moet doen om het respect van je man te verdienen. Vervolgens gebruikt de man vaak het extra geld van de vrouw om naar de lokale bar te gaan.”

Toch blijven de Anasi Farmers de cursussen geven, want een beetje extra geld is in de families dringend nodig, In de 30 dorpen, waar Anasi Farmers werken, is 45 procent van de kinderen ondervoed. In 20 procent van de huishoudens is er sprake van ernstig geweld tegen vrouwen, – waarbij de buren vaak zwijgen en weg kijken – en bij bijna alle andere gezinnen liggen de lasten van de armoede vooral bij vrouwen. Rita zou maar 10 procent van de huwelijken ‘gelukkig’ durven noemen.  Als zij een dorp binnenkomen, werken ze vaak samen met lokale leiders, die aangeven waar de grootste problemen zijn. Rogers probeert dan met de man te praten van de familie, Rita richt zich op de vrouwen en kinderen. Inzet is meestal het samenhouden van het gezin, maar dan in een betere relatie. Rita: “Bij een scheiding moeten vaak de vrouw en de kinderen vertrekken en dan kunnen ze nergens naartoe. Zo zit het systeem hier in elkaar.” 

Anasi Farmers traint ook vaak beide echtgenoten voedzame groentes te kweken in een moestuin. Zo wordt de voedselzekerheid verbeterd en worden geld verdiend door verkoop.  “Het zijn zo kleine veranderingen, maar dan is er meer eten. De volgende stap verder,  je eigen leven leiden, iemand zijn zonder man, dat zit nog te diep. Het kost tijd die mentaliteit te veranderen. Daar zullen nog generaties overheen gaan.” Zelf is Rita een rolmodel, en ze hoopt door haar eigen keuzes ook anderen te kunnen stimuleren. “Mijn ouders zijn trots op mij dat ik dit werk doe. Ik kan andere meisjes en vrouwen uit de gemeenschap inspireren dat het mogelijk is om een ​​krachtige vrouw te zijn.”

Samen maak je dromen waar

Hij heeft een droom, en daar werkt hij heel hard aan. Emmanuel Avaga (29) uit Koboko, in het hoge Noorden van Oeganda heeft al bij verschillende sociale organisaties gewerkt, in de hoop  dat de stem van jongeren eindelijk gehoord wordt in zijn land. Jongeren willen verandering, en hebben daar ook genoeg ideeën bij, is zijn stellige overtuiging. Ze moeten alleen een platform krijgen om gezien te worden. Emanuel richtte daarom vorig jaar zijn organisatie ‘Masterseed’ op die zich vooral richt op jongeren en vrouwen.

Als oudste van vijf broertjes moest Emmanuel thuis al vroeg helpen met koken, wassen en schoonmaken. Inmiddels kookt hij ook voor zijn vriendin. Ongebruikelijk voor een jonge man in Oeganda, maar het heeft hem sterk gevormd.  ‘Vrouwen weten de oplossing voor veel problemen, maar ze krijgen niet de kans om lang genoeg naar school te gaan’, vertelt hij. Voor een jaar op de middelbare school moeten ouders per jaar honderden euro per kind betalen, en dan zijn het in het patriarchale land vaak de meisjes die na hun 12^de  thuis moeten blijven.

Emmanuel werkt in zijn regio met andere jeugd- en vrouwengroepen samen om heel simpele leersystemen op te zetten. “We gebruiken heel veel tekeningen en foto’s want veel jongeren kunnen slecht lezen en schrijven. Maar ze kunnen wel een tekening maken over hun dromen. Onze vraag is dan steeds hoe de leerlingen hun toekomst zien en welke oplossingen zij weten voor hun situaties. Zo komt vanzelf het gesprek op gang over hun toekomst en de belemmeringen die zij zien.” Ook traint Masterseed praktische vaardigheden zoals het maken van zeep: de markt ervoor is goed in de omgeving van Koboko.  

De kracht van Emmanuel is zijn kracht om mensen te binden. Hij werkt in zijn groepen ook met quota van mensen met verschillende achtergronden om de balans te bewaken. En hij brengt zijn groepen regelmatig in contact met belangrijke lokale leiders om ze zo te leren invloed uit te oefenen.  Ook hij wil gewoon hard en snel verder met zijn projecten. ‘Er staan zoveel jongeren klaar die aan de slag willen. ‘Nu moeten de ouderen nog plaats maken!”

Vrouwen steunen elkaar: samen zijn we sterk!

Upendo, de vrouwenorganisatie in Lira in Noord-Oeganda, heeft haar leven gered. Dorcas Akello (34) was depressief en wist niet meer verder. Zij was slachtoffer in een vroeg en gewelddadig huwelijk. Haar ex-echtgenoot werd steeds agressiever nadat bleek dat er geen kinderen kwamen. Nader onderzoek in een ziekenhuis wees uit dat hij onvruchtbaar was, niet Dorcas. Maar dat kon hij niet accepteren. Dorcas vluchtte uiteindelijk het huis uit en kwam in contact met Florence Angom, de charismatische voorzitter van vrouwenorganisatie Upendo, die haar warmte en een luisterend oor bood. Upendo was 20 jaar eerder opgezet door Florence, toen er in het gebied rondom Lira nog de wrede oorlog woedde met de rebellen van de Lord’s Resistance Army. Florence richtte zich op de vele kwetsbare vrouwen in het gebied, om samen te proberen een beetje geld te verdienen door samen lokale kunst te maken en te verkopen. Inmiddels draait Upendo ook een klein eethuisje in Lira, treedt tegen betaling op met een lokale dansgroep en organiseert soms de catering voor hotels.  Het belangrijkste blijft echter het contact onder elkaar als vrouwen, de gesprekken en de gezamenlijke verwerking van trauma’s veroorzaakt door armoede, rechteloosheid en (seksueel) geweld. 

Dorcas wordt door Florence inmiddels veel meegenomen naar bijeenkomsten, om in de praktijk te leren hoe je een organisatie moet runnen. Daar hoort ook de professionele  omgang met donoren bij. Een betaalde job vinden is heel moeilijk voor Dorcas, maar bij Upendo kan ze haar energie kwijt en iets terug doen voor anderen. Ze wil straks misschien wel voorzitter worden! Voorlopig zoekt zij advies hoe zij de marketing van de mooie producten, die de vrouwen samen maken, kan verbeteren.

Jongeren werken aan hun toekomst

De boomlange rustige Dedi Isaac (27) organiseert betrokkenheid en inspraak van jongeren in een van de vluchtelingenkampen aan de grens met Zuid-Soedan, twee dagen rijden van de hoofdstad Kampala. Hij is zelf afkomstig uit Zuid-Soedan, geboren als oudste zoon van een kinderrijk gezin in het kleine dorp Ronyi. Zoals miljoenen anderen vluchtte ook hij als gevolg van de spanningen in Soedan over de Oegandese grens.  In de afgelopen 20 jaar is het gezin waar hij toe behoort, een paar keer heen en weer verhuisd over de grens, afhankelijk van de veiligheidssituatie in Soedan. Sinds zijn vader overleed, 12 jaar geleden, reisde Dedi Isaac samen met zijn moeder, broers en zusjes.

Dedi Isaac vertelt over het relatief ontspannen samenleven van vluchtelingen en inwoners van drie landen (Congo, Zuid-Soedan en Oeganda) in dit noordelijke puntje van Oeganda. Het heet ‘three cornerstone country’ waar mensen vreedzaam samenleven met veel gemengde huwelijken. Weliswaar met verschillende paspoorten, door de soms willekeurig getrokken grenzen van eerdere  koloniale regimes,  maar met diezelfde eeuwenoude culturele wortels.

In coronatijd is de jonge, ambitieuze Dedi Isaac een klein initiatief gestart in het vluchtelingenkamp Bidibidi, waar hij zelf ook woont:  ‘Youth  Focus on Transforming Communities (YFTC). De organisatie helpt jonge mensen in de nederzetting om hun stem te versterken via debatten en via belangenbehartiging aan de basis. Dedi Isaac richt zich ook op het doorgeven en ontwikkelen van digitale vaardigheden. Tijdens de lessen over internet probeert hij zo ook jongeren bewust te maken van hun situatie. Binnen het kamp haalt YFTC daarnaast wekelijks jongeren bij elkaar om over hun toekomst te praten. Er hebben al ruim 2000 jongeren meegedaan aan deze gesprekken. Bij deze zogeheten ‘round tables’ sluiten ook vaak invloedrijke personen aan, die zich het lot van jongeren aantrekken.

Inmiddels heeft Isaac zo’n 500 jongeren in een langere cursus digitaal getraind, en sommigen ook in contact gebracht met banken en andere kredietgevers om hun eigen klein bedrijfje op te zetten. De aanmeldingen voor zijn lessen lopen storm, en hij heeft een onafhankelijke commissie van jongeren opgezet die de selectie voor de komende cursussen moet maken. Ook worden er nu vaardigheden om een bedrijf te kunnen runnen, geleerd. Isaac heeft zelf veel online (management) cursussen gevolgd, en zo ook zijn business administration diploma gehaald. Ook is hij een professionele filmmaker. Zelf is hij dus al behoorlijk ver gekomen, en nu probeert hij samen met de jongeren de volgende stappen richting hún economische zelfstandigheid te zetten.

Een doorzetter, vooral om ánderen te helpen

Doorgaan, vooral doorgaan, niet te lang blijven hangen in het trauma. En proberen een vak te leren, zodat een toekomst kan ontstaan. Een helingsproces in Oeganda, na de lange jaren van oorlog en het alom aanwezige (seksueel) geweld, betekent vooral naar voren kijken. Get over it. Bij de ontmoeting met verschillende leiders van partnerorganisaties van Haella in Oeganda, is ook Simon Ogwang (34).  Met zijn levendige ogen, heldere analyses en rustige interventies is hij een natuurlijke leider. Hij is tot 2006, tot het einde van de vreselijke oorlog in Noord Oeganda een van de tienduizenden kindsoldaten geweest, in 2002  ontvoerd door de rebellen van de Lord’s Resistance Army (LRA).

Simon, afkomstig uit de armste familie uit het dorp en als ‘son born out of a marriage’ niet geaccepteerd door de omgeving en bij verre familie ondergebracht, was amper 12 jaar oud. Hij was bezig met water halen samen met zijn nicht. Ze hoorden iets in de struiken en toen stonden de geweren op hen gericht. ‘Kies nu of je wilt sterven of met ons meegaat’.  Simon wilde alles doen om te voorkomen dat zijn nicht – zoals gebruikelijk bij deze ontvoeringen – werd verkracht. Ze gingen mee met de rebellen en kwamen in een kamp terecht waar ze ingezet werden als dragers; ze werden geslagen, mishandeld. Simon bleef altijd in de buurt van zijn nichtje maar viel ook op bij de legerleiding door zijn kracht én koppigheid. Een vrouwelijke officier trok zich hun lot aan.  “We kregen van haar opdracht om op woensdag naar de markt in de buurt te gaan, zij zou rugdekking geven in de tweede linie. En dan om precies 10 uur moesten we naar links  rennen, richting een tankstation. Daar zouden goede mensen op ons wachten. We deden wat ze zei, maar het plan was verraden. De LRA schoot deze officier in de rug toen we op de markt arriveerden. Ze bloedde dood, terwijl we niets konden doen. Ik wist alleen dat we moesten rennen.”

De twee kinderen kwamen via een ‘rehabilitation camp’ weer op school terecht in hun dorp, maar werden met de nek aangekeken door medescholieren. Bij de stigmatisering op de LRA, of je er nou vrijwillig zat of gedwongen, werd geen onderscheid gemaakt naar daders of slachtoffers. Stigmatisering van slachtoffers is nog steeds een groot probleem in Oeganda, of het nu gaat om ontvoering, verkrachting en (seksueel) geweld.

Simon hield het echter niet uit op school, en besloot als 15-jarige terug te gaan naar het kamp. De wreedheden echter waren teveel voor hem: hij begon te vechten voor gerechtigheid, toen hij moest toekijken hoe jonge vrouwen werden verkracht. Hij werd verplaatst van het ene naar het andere kamp vanwege zijn opstandige gedrag als hij onrecht zag. Uiteindelijk kon Warchild zich over hem ontfermen en een medische opleiding mogelijk maken. En werd hij op 19-jarige leeftijd herenigd met zijn moeder, met wie hij voor het eerst door lange gesprekken over het verleden, en haar moeilijke keuze om hem te moeten afstaan, een band kon opbouwen. Het gaf hem identiteit en rust.

Simon koos niet voor het geld, dat een arts kan verdienen. Hij richtte een organisatie op om jongeren een toekomst te geven, genaamd CEFARH: Centre for Adolescent Reproductive Health. CEFARH begon met als doel jonge mensen te helpen die getroffen zijn door HIV/AIDS, het terugdringen van tienerzwangerschappen en het terugdringen van kindhuwelijken. De activiteiten en reikwijdte van de organisatie zijn in de loop der jaren verbreed. Onlangs startte de organisatie een formeel beroepsinstituut. Helaas verkocht de verhuurder het pand, waardoor CEFARH en de studenten geen alternatieve plek meer hadden voor de activiteiten. Simon gaf zijn woonhuis op, zodat de 39 studenten konden studeren en ging op zoek naar een kamer. Dit zorgde ervoor dat zijn vrouw vanwege deze beslissing uit Simons leven vertrok, een verdrietig proces.

Door de inzet van Simon zijn veel jonge levens, die getraumatiseerd zijn door geweld en armoede, positief veranderd. Ruim 535 jongeren hebben inmiddels trainingen kunnen volgen bij CEFARH. Er worden verhalen gedeeld, maar de overdracht van vaardigheden is het belangrijkst. De armoede is schrijnend in Noord-Oeganda. “Pas als je te eten hebt, kun je nadenken.” Simon blijft voor het werk kiezen, ‘onder de boom, niet in dure kantoren’. Hij zegt dat hij niet op zijn geweten wil hebben, dat jongeren op straat blijven hangen of door moeten gaan met prostitutie, voor 1 euro per keer. “Als ik deze regio verlaat, vergeet ik mijn verleden. Dat mag nooit gebeuren.” 

CEFARH is gesteund door diverse kleine internationale organisaties en een vriendennetwerk. Gedurende de lastige periode van Covid-19 hielp de Italiaanse Alessandra CEFARH met fondswerving; helaas is zij kort daarna overleden.

Op dit moment is Simon’s grote droom dat CEFARH door meer steun in staat zal zijn een eigen school te bouwen die het grootste beroeps- en innovatiecentrum zal zijn voor alle jongeren in heel Noord-Oeganda. Ze hebben de grond al gekocht en hopen op geld om klaslokalen en slaapzalen te bouwen. Maar de naam voor de school heeft hij al bedacht: “Alessandra technisch – en beroepsinstituut”.